Malinowski Jan Marian, pseud., krypt. i przybrane nazwiska: Boruta, Jankowski Bolesław, M. M. Marian, Ogrodziński, Szlendak, W., Wiktor, Wojciech, Wojtek, W-tek (1876–1948), prawicowy działacz socjalistyczny, później działacz sanacyjny. Ur. 1 V w Kielcach, był synem Stanisława, stolarza, później przedsiębiorcy stolarskiego, i Heleny z Glińskich, bratankiem Władysława Malinowskiego (zob.). Ukończył 2-klasową szkołę miejską w Radomiu, następnie 4-klasową niedzielną szkołę rzemieślniczą w Warszawie. Przez kilka lat pracował jako uczeń i czeladnik malarski. W r. 1901 założył w Radomiu własne przedsiębiorstwo malarskie. W r. 1896 wstąpił do radomskiej organizacji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i wkrótce został tu funkcjonariuszem partyjnym. Po r. 1900 współorganizował komórki PPS w Zagłębiu Staropolskim. W r. 1902 wszedł w skład trzyosobowego Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS w Radomiu. Występował wówczas pod pseud. Wiktor. W połowie 1904 r. przystąpił do tworzenia na terenie Radomia kół Samoobrony Robotniczej (tzw. dziesiątek technicznych). Współorganizował antymobilizacyjną manifestację zbrojną w tym mieście w nocy z 24 na 25 XII t. r., podczas której zabito pułkownika rosyjskiego i wysadzono dwa drewniane mosty kolejowe między Radomiem i Jedlnią. Tej samej nocy M. został aresztowany w Radomiu. Przez 3 miesiące przebywał w więzieniu, m. in. w cytadeli warszawskiej, skąd w marcu 1905 wypuszczono go za kaucją 3 000 rubli.

Na jesieni 1905 założył w Radomiu tajną drukarnię partyjną, w której, wraz ze swym stryjem W. Malinowskim przygotował do druku jeden numer pisma „Wici”, miejscowego organu PPS. M. zorganizował też trzy lokalne oddziały Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS. M. in. 10 VIII 1905 uczestniczył w zamachu bombowym na policmajstra Radomia kapitana Makowskiego, którego ciężko raniono. Dn. 31 XII 1905 M. został ponownie aresztowany. Przez rok był więziony w Radomiu, Sandomierzu i Warszawie, po czym w styczniu 1907 zesłano go do Syberii Wschodniej na czas trwania stanu wyjątkowego w Królestwie Polskim. Po dziesięciodniowym pobycie w Pinedze za Archangielskiem udało mu się zbiec z zesłania. Zapewne w lutym 1907 zdołał dotrzeć do Krakowa, gdzie opowiedział się po stronie PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Prawdopodobnie wziął udział w I (X) Zjeździe PPS-Frakcji Rewolucyjnej (3–11 III 1907 w Wiedniu). Po zjeździe został skierowany jako okręgowiec do Zagłębia Dąbrowskiego. Założył tam nielegalną drukarnię, w której wydawał odezwy, ulotki i pismo „Górnik”, posługując się zabraną samowolnie maszyną drukarską należącą do PPS-Lewicy. Sprawa tego przywłaszczenia stała się głośna w kręgach socjalistycznych.

We wrześniu 1907 M. uczestniczył w konferencji PPS-Frakcji Rewolucyjnej w Zakopanem, na której został powołany na członka Wydziału Agitacyjno-Organizacyjnego przy Centralnym Komitecie Robotniczym (CKR) PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Dn. 1 XI 1907 został – pod nazwiskiem Bolesław Jankowski – aresztowany w Łodzi, z innymi uczestnikami konferencji łódzkiego OKR PPS-Frakcji Rewolucyjnej, odbywającej się przy ul. Środkowej. Osadzono go w więzieniu przy ul. Długiej. Mimo 8-miesięcznego śledztwa policja nie wykryła jego prawdziwego nazwiska. Wyrokiem sądu wojennego skazany został 13 VII 1908 na 6 lat katorgi. Wyrok odbywał w Sieradzu, w więzieniu mokotowskim w Warszawie i w Smoleńsku. W październiku 1913 przeniesiono go na bezterminowe osiedlenie do gub. irkuckiej. W maju 1914 uciekł z zesłania, aby po miesiącu dotrzeć – przez Moskwę, Kijów i Warszawę – do Krakowa.

Z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił do I Brygady Legionów Polskich. Między 7 a 9 VIII 1914 został wysłany jako emisariusz polityczny Legionów do Król. Pol. Początkowo komisarz cywilny w I Brygadzie Legionów, po rozwiązaniu komisariatów działał w PPS i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W grudniu 1914 wszedł w skład odnowionego, trzyosobowego CKR PPS (obok F. Perla i T. Arciszewskiego). W połowie tego miesiąca przybył do Łodzi, gdzie z pomocą J. Moraczewskiego i I. Boernera reaktywował nie istniejącą tam od maja 1911 organizację PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Z jego inicjatywy doszło w styczniu 1915 do połączenia działających na terenie łódzkim różnych ugrupowań i stronnictw o charakterze aktywistycznym w Zjednoczenie Stronnictw Niepodległościowych (istniejące do lipca 1915). Na XII Zjeździe PPS (6–8 I 1916 w Piotrkowie) wybrano go ponownie do pięcioosobowego CKR. Z ramienia CKR zajmował się głównie działalnością redakcyjno-wydawniczą, przy czym żywo interesował się problematyką wiejską. Od marca 1915 do stycznia 1916 wydawał organ PPS „Łodzianin”. Był też współorganizatorem nielegalnego Związku Chłopskiego, utworzonego w r. 1915 przez PPS na terenie Król. Pol.

Ścigany przez policję niemiecką, M. przeniósł się na początku 1916 r. do Lublina. Od kwietnia 1916 do połowy 1918 r. był wydawcą i redaktorem pisma „Wezwanie” (drukowanego w Kielcach), od maja 1917 do listopada 1918 redagował „Nowiny Socjalistyczne” (wydawane w Warszawie i Lublinie), a w połowie 1918 r. przystąpił ponadto do wydawania „Chłopskiej Doli”, organu okręgowego PPS w Lublinie. W kwietniu 1917 był jednym z organizatorów narady aktywistów PPS, działających w środowisku wiejskim. Na dwóch kolejnych zjazdach PPS, w czerwcu 1917 i wrześniu 1918, wybierany był na nowo do CKR. Jednocześnie działał w POW, będąc faktycznie łącznikiem między CKR PPS a Komendą Naczelną POW na okupację niemiecką. W kierownictwie PPS M. należał do ludzi najściślej związanych z mafijnym Konwentem Organizacji A, utworzonym przez Piłsudskiego dla infiltracji stronnictw lewicowych. W dn. 2–4 II 1918 uczestniczył w krakowskiej naradzie partii, tzw. lewicy niepodległościowej z Królestwa i Galicji, na której postulował potrzebę zdecydowanego poparcia dla POW. Na początku 1918 r. został dokooptowany do kierownictwa niedawno powstałego Pogotowia Bojowego PPS. Z jego ramienia i za wiedzą POW kierował zamachem na naczelnika niemieckiej policji politycznej Ericha Schultzego, dokonanym 1 X 1918 w Warszawie.

W utworzonym 7 XI 1918 w Lublinie Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej, z I. Daszyńskim na czele, objął tekę ministra robót publicznych. W gabinecie J. Moraczewskiego (18 XI 1918 – 16 I 1919) był ministrem bez teki. Na XV Zjeździe PPS w grudniu 1918 w Warszawie wszedł raz jeszcze do CKR. Był jednym z kierowników akcji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Należał do organizatorów kursu centralnego dla aktywistów wyborczych PPS, na którym wykładał na temat metody agitacji wyborczej. Dn. 26 I 1919 został posłem na sejm z listy PPS w Lublinie (mandat poselski sprawował aż do r. 1935, przy czym do r. 1930 z listy PPS). Na XVI Kongresie Zjednoczeniowym PPS (26–27 IV 1919 w Warszawie) wszedł w skład Rady Naczelnej (RN) i Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW), a wkrótce po kongresie został powołany przez RN na kierownika Centralnego Wydziału Wiejskiego.

M. zaangażował się całkowicie po stronie podejmowanych przez piłsudczyków wysiłków na rzecz stłumienia nastrojów rewolucyjnych i wyeliminowania wpływów lewicy rewolucyjnej w społeczeństwie. M. in. starał się o osłabienie radykalizmu społecznego utworzonej w początkach listopada 1918 z inspiracji PPS Milicji Ludowej (ML) i podporządkowanie oddziałów ML rządowi. Za jego sprawą upaństwowiono ML PPS (5 XII 1918). Odegrał poważną rolę w rozładowaniu napiętej sytuacji w Radomiu, gdzie na wieść o prawicowym zamachu stanu na rząd Moraczewskiego (w nocy z 4 na 5 I 1919) miejscowe oddziały ML zaatakowały w nocy z 6 na 7 I t. r. żołnierzy z 24 i 26 p. piechoty, pragnąc ich rozbroić i uprzedzić wystąpienie wojska. Tam gdzie uważał, że oddziały ML ulegają wpływom elementów radykalnych i rewolucyjnych, czynił wszystko, aby doprowadzić do ich rozwiązania. Sam zajmował się akcją werbunkową, ściągając do ML ludzi wywodzących się często ze środowisk lumpenproletariackich. Zdarzało się, że funkcjonariusze działającej w Warszawie brygady ML do walki z lichwą i bandytyzmem uprawiali terror i wymuszali okupy na kupcach. Po rozwiązaniu ML (26 VI 1919) M. organizował spośród zaufanych partyjne bojówki, głównie w Lublinie, Radomiu i Warszawie, które na jego polecenie dokonywały «akcji ekspropriacyjnych» (np. w Brześciu, Włodzimierzu Wołyńskim, Łucku, Zamościu i Dęblinie). M. uzasadniał te rabunki potrzebami finansowymi partii.

Od chwili powstania w Polsce Rad Delegatów Robotniczych (RDR) M. sprzeciwiał się tworzeniu przez PPS rad międzypartyjnych wspólnie z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) i PPS-Lewicą. Kiedy jednak na terenie Lublina partie lewicy rewolucyjnej przystąpiły do tworzenia miejscowej RDR w atmosferze powszechnych tendencji jednościowych, M. podjął decyzję o włączeniu się lubelskiej organizacji PPS do wspólnej akcji wyborczej do Rady, aby nie dopuścić do uzyskania hegemonii w radzie przez SDKPiL i PPS-Lewicę. Dzięki tej taktyce w przeprowadzonych 4 XI 1918 wyborach do Lubelskiej RDR przewagę uzyskała PPS. W kilka miesięcy później, gdy okazało się, że mimo podejmowanych przez kierownictwo PPS prób zmajoryzowania rad delegatów, wiele z nich znajduje się nadal pod silnym wpływem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP), M. opowiedział się za likwidacją rad, szczególnie ostro atakując działających na terenie RDR komunistów („Robotnik” 1919 nr 109).

Na gruncie wiejskim M. przeciwstawiał wysuwanemu przez SDKPiL, a później KPRP, hasłu tworzenia Komitetów Folwarcznych i Rad Delegatów Robotników Folwarcznych koncepcję organizacyjnego ujęcia proletariatu wiejskiego w szeregach Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP; przez kilka miesięcy na przełomie 1918/9 r. był przewodniczącym Zarządu Głównego (ZG) tego Związku. Dzięki różnym swoim demagogicznym wystąpieniom na wiecach poselskich, na forum sejmu i na łamach prasy w sprawach reformy rolnej i sytuacji robotników rolnych M-emu udało się pozyskać wśród proletariatu wiejskiego wielu zwolenników.

Do października 1921 M. wchodził w skład CKW PPS, a do listopada 1928 był członkiem RN. W kulminacyjnym okresie wojny polsko-radzieckiej (lipiec–sierpień 1920) wchodził w skład Wydziału Wojskowego PPS, powołanego dla organizowania akcji werbunkowej do wojska. Kierując przez wiele lat Centralnym Wydziałem Wiejskim PPS, M. był inicjatorem i redaktorem wielu pism przeznaczonych dla czytelnika wiejskiego, m. in. „Chłopskiej Doli”, „Niedoli Chłopskiej”, „Chłopskiej Gazety” i „Chłopskiej Prawdy”. W Sejmie Ustawodawczym (1919–22) i w Sejmie I kadencji (1922–7) wchodził z ramienia Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów (ZPPS) w skład komisji rolnej i wojskowej, a ponadto był skarbnikiem Prezydium ZPPS. W l. 1920–7 wydał kilka partyjnych broszur propagandowych, m. in.: instruktażowo-organizacyjną książeczkę Sekret zwycięstwa (W. 1920, wspólnie z Z. Zarembą), Zdrada piastowców, czyli jak witosowcy wraz z dziedzicami chcieli oszukać małorolnych i bezrolnych (W. 1924), W jaki sposób małorolni i bezrolni dostać mogą ziemię i tanią pożyczkę? (L. 1927) i Kobiety baczność! Abyście darmo swojego prawa [wyborczego] nie zmarnowały (L. 1927).

Jako zdeklarowany piłsudczyk początkowo, kiedy Piłsudski taktycznie usunął się na ubocze głównego nurtu politycznego, M. wyznawał potrzebę ostrej opozycji PPS wobec rządu (m. in. na posiedzeniu RN PPS we wrześniu 1924 zgłosił projekt utrzymanej w tym duchu rezolucji). Już w marcu 1926 M. został wtajemniczony w prowadzone przez Piłsudskiego przygotowania do zamachu stanu. W dniach przewrotu (12–14 V 1926) postawił, wraz z Jaworowskim, w stan gotowości bojowej oddziały milicji PPS w Warszawie celem ewentualnego wsparcia walczących oddziałów Piłsudskiego.

Po przejęciu władzy przez Piłsudskiego, gdy w kierownictwie PPS zaczął krystalizować się opozycyjny kurs wobec rządów pomajowych, M. zadeklarował się jako jego zdecydowany przeciwnik. Na posiedzeniu RN PPS w grudniu 1926 M. wystąpił przeciw uchwale CKW o przejściu partii do opozycji, zgłaszając nawet wniosek – odrzucony większością głosów – o wyrażenie wotum nieufności CKW. W połowie 1928 r. zorganizował konferencję posłów socjalistycznych, na której przedstawił plan nawiązania kontaktu z W. Sławkiem, ówczesnym prezesem Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) i zawarcia porozumienia przez kluby poselskie PPS, BBWR i Polskiego Stronnictwa Ludowego «Wyzwolenie». Większość uczestników konferencji odrzuciła ugodowy plan M-ego, pozostając na stanowisku opozycyjnym wobec rządu. Bezowocność prób piłsudczyków, aby pozyskać PPS dla współpracy z sanacją, skłoniła ich do akcji rozłamowej wewnątrz partii, w czym M. aktywnie współdziałał z R. Jaworowskim i opanowanym przezeń Warszawskim OKR PPS. Mimo to, kiedy w październiku 1928 Jaworowski przystąpił do tworzenia rozłamowej PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej, M. – z pobudek taktycznych – nie od razu zerwał z PPS. Początkowo nawoływał do pojednania się z rozłamowcami, co nie przeszkodziło mu w inspirowaniu dalszej akcji rozłamowej na prowincji, m. in. w szeregach lubelskiej organizacji PPS. Dn. 19 XI wystąpił jednak oficjalnie z PPS.

Równocześnie M. prowadził szeroką działalność antykomunistyczną. W l. 1919–21, a prawdopodobnie i później współpracował z II oddziałem Sztabu Generalnego i policją polityczną (tzw. defensywą) w Warszawie. Zbierał materiały dotyczące sieci organizacyjnej i wpływów KPRP, później Komunistycznej Partii Polski (KPP). «Po konferencjach z nim odbywanych następowały zwykle liczniejsze rewizje i aresztowania» (A. Bełcikowska). Tymi samymi metodami M. starał się również zwalczać nastroje opozycyjne w łonie własnej partii, przekazując defensywie informacje o niektórych lewicowych działaczach PPS jako o «agentach komunistycznych». Na wniosek M-ego RN PPS przyjęła we wrześniu 1924 rezolucję w sprawie walki z komunistami na terenie ruchu zawodowego. Świadomy swej bezkarności M. pozwalał sobie często na niewybredne, prowokacyjne wypady antykomunistyczne na forum sejmowym, przy czym w trzech wypadkach jego wystąpienia przybrały formę ekscesów chuligańskich. Dn. 14 X 1921 ściągnął z trybuny sejmowej przemawiającego posła komunistycznego T. Dąbala i, wraz z A. Anuszem, dotkliwie go pobił; 3 VI 1924 pobił w kuluarach sejmu posła komunistycznego S. Królikowskiego, a 31 III 1928 stanął na czele grupy posłów ZPPS, która poturbowała posłów z Komunistycznej Frakcji Poselskiej, gdy ci, protestując przeciw trzykrotnemu niedopuszczeniu do głosu posłów komunistycznych, rozpoczęli obstrukcję na ławach poselskich.

Sprawa powiązań M-ego z defensywą zyskała szerszy rozgłos z chwilą ujawnienia pewnych kompromitujących go faktów przez KPP. M. in. J. Sochacki, autor wydanej przez Komitet Centralny KPP broszury Socjalfaszystowscy mordercy. O bojówkach PPS (W. 1928), nazwał go «patronem defensyw warszawskiej i lubelskiej». Garść szczegółów świadczących o długoletnich powiązaniach M-ego z defensywą ujawniła w r. 1928 A. Bełcikowska, była urzędniczka defensywy, w opublikowanym wywiadzie prasowym pt. „Rewelacje p. Alicji Bełcikowskiej o współpracy posła PPS z defensywą” („Gazeta Poranna dawniej 2 grosze” 1928 nr 73 i 77). M. zarzucił autorce kłamstwo („Robotnik” 1928 nr 109), lecz nie zaskarżył jej do sądu.

W styczniu 1929 zgłosił oficjalnie swój akces do PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej i niebawem został członkiem jej CKR i przewodniczącym Centralnego Wydziału Organizacyjnego. Włączył się też do pracy w utworzonej przez tę partię centrali związkowej p. n. Centralne Zrzeszenie Klasowych Związków Zawodowych w Polsce (od 1 VI 1929 Centrala Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych w RP – CZKZZ). Dn. 1 II 1929 objął stanowisko redaktora naczelnego pisma „Młot” (później „Młot i Pług”), organu centralnego CZKZZ, a następnie wszedł do Wydziału Wykonawczego CZKZZ. W tym czasie wydał broszurę Zła robota kiepskich ludzi (W. 1929), w której wyłuszczył motywy swego wystąpienia z PPS. Członkiem PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej pozostawał M. przez 2 lata. Po klęsce, jaką partia ta poniosła w wyborach do sejmu w październiku 1930 (jedynie M. i 4 innych jej działaczy uzyskało mandaty poselskie z listy państwowej BBWR), wśród jej przywódców doszło do pierwszych nieporozumień, przede wszystkim w kwestii związków zawodowych. W sporze między Jaworowskim, stojącym na stanowisku pełnego podporządkowania CZKZZ własnej partii, a Moraczewskim, reprezentującym pogląd, że CZKZZ powinna być organizacją niezależną od PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej, M. opowiedział się po stronie Moraczewskiego, zwłaszcza że ten miał za sobą poparcie czynników rządowych. Dn. 15 I 1931 M. wszedł w skład tzw. grupy robotniczej posłów i senatorów BBWR, a 27 I t. r. złożył na ręce Jaworowskiego swój mandat członka CKR PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej. W okresie luty–maj 1931 był członkiem kierowanego przez grupę Moraczewskiego Prezydium CZKZZ, działającego niezależnie od władz CZKZZ opanowanych przez grupę Jaworowskiego. Następnie włączył się do prowadzonych przez Moraczewskiego prac nad połączeniem wszystkich sanacyjnych i prosanacyjnych związków zawodowych w jednolity Związek Związków Zawodowych (ZZZ).

W nowo utworzonej w maju 1931 centrali ZZZ M. objął różne eksponowane stanowiska. M. in. był skarbnikiem Centralnego Wydziału (CW) ZZZ, przewodniczącym komitetu redakcyjnego „Frontu Robotniczego” (centralnego organu ZZZ) i „Frontu Robotniczego Śląska i Zagłębia”, prezesem ZG Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Drzewnego w Polsce oraz prezesem ZG Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Włókienniczego w Polsce. W szeregach ZZZ M. od początku solidaryzował się z polityką socjalną sanacji. Kiedy pod koniec 1935 r. w ZZZ zaczął zdobywać przewagę kierunek syndykalistyczny, orientujący się na niezależność i opozycyjność wobec sfer rządzących, M. próbował za pomocą rozmaitych prowokacyjnych metod poróżnić władze centralne ZZZ.

Rozdźwięki między M-m a kierownictwem ZZZ przeniknęły do szerszej opinii publicznej. Przyczynił się do tego m. in. redaktor pisma PPS „Tydzień Robotnika” Z. Mitzner artykułem pt. „Czy Wojtek wyleci z ZZZ. Czy Szurig i Moraczewski odważą się otwarcie napiętnować tego agenta rządu i kapitalistów?” („Tydzień Robotnika” 1936 nr 20). M. zaskarżył autora artykułu do sądu i osiągnął to, że Sąd Okręgowy w Warszawie 25 IX 1936 skazał Mitznera na 1 miesiąc aresztu. Niejako dla zdementowania krążących o M-m plotek władze ZZZ postanowiły zorganizować akademię «ku czci senatora RP M-ego z okazji 40-lecia jego działalności rewolucyjnej i niepodległościowej». Na czele komitetu organizacyjnego stanął Moraczewski, przewodniczący CW ZZZ. Akademia odbyła się 6 XII 1936 w sali kina „Colosseum” w Warszawie. Z tej okazji „Front Robotniczy” (1936 nr 60) zamieścił panegiryk o M-m pt. „Malinowski-Wojtek, człowiek epopei”. Rozdźwięki między M-m a kierownictwem ZZZ pogłębiały się jednak coraz bardziej. W lipcu 1937 M. opuścił szeregi ZZZ, związał się z prorządowym Obozem Zjednoczenia Narodowego (OZN) i z jego ramienia włączył się do prac nad zmontowaniem nowej centrali związkowej: Zjednoczenia Polskich Związków Zawodowych (ZPZZ). Na I Kongresie ZPZZ w październiku 1937 wybrany został wiceprezesem Wydziału Wykonawczego, a w miesiąc później objął również stanowisko prezesa ZG Polskiego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Chemicznego i Pokrewnych. W l. 1935–9 M. był senatorem RP. W senacie IV kadencji (1935–8), wybrany z woj. łódzkiego, wchodził w skład komisji administracyjnej (jako zastępca przewodniczącego) i budżetowej, a w senacie V kadencji (1938–9), powołany przez prezydenta RP, był członkiem komisji budżetowej, społecznej i wojskowej. W tym czasie M. związany był już ściśle ze światem wielkiego kapitału, dysponując m. in. pokaźnym pakietem akcji Polskich Zakładów Optycznych w Warszawie.

Na przestrzeni blisko 25 lat swej działalności redakcyjno-publicystycznej M. opublikował – obok kilku broszur – wiele artykułów prasowych. Pewną wartość źródłową przedstawiają jego przyczynki wspomnieniowe, chociaż i one grzeszą wyraźną tendencyjnością. M. opublikował w r. 1917 na łamach „Jedności Robotniczej” cykl artykułów wspomnieniowych o działalności w l. 1903–13, wydanych następnie w formie broszurowej, pt. Z krwawych dni (L. 1919). Kilka przyczynków poświęconych działalności wydawniczej PPS w l. 1915–8 zamieścił w zbiorku „Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce” (W. 1919). Jego szkic historyczny pt. Początek i rozwój organizacji PPS w Radomiu i okolicy opublikowany został w „Księdze Pamiątkowej PPS” (W. 1923). Na temat przeprowadzonego 1 X 1918 zamachu na naczelnika niemieckiej policji politycznej E. Schultzego napisał dwa artykuły: Zamach na Szulcego („Kalendarz Robotniczy PPS na r. 1920”, W. 1920) i W sprawie zamachu na Szulcego („Niepodległość” T. 7: 1933), przy czym na łamach „Niepodległości” usiłował dowieść – w polemice z ogłoszonym nieco wcześniej artykułem A. Purtala – że głównym inspiratorem zamachu była POW. Okoliczności utworzenia rządu lubelskiego w listopadzie 1918 przedstawił w artykule Jak ni z tego ni z owego była Polska na Ósmego („Przełom. Jednodniówka poświęcona wypadkom 7–11 XI 1918 r.”, L. 1925). Kilka nieznanych szczegółów związanych z przygotowaniami piłsudczyków do przewrotu majowego w r. 1926 ujawnił po latach w artykule O prawdę dziejową, opublikowanym na łamach „Robotnika Polskiego”, organu ZPZZ (1938 nr 24 i 35). W maszynopisie pozostawił obszerne wspomnienia o swej działalności w l. 1890–1908 pt. Z życia konspiratora, przechowywane w Centralnym Archiwum KC PZPR w Warszawie.

We wrześniu 1939 M. ewakuował się do Rumunii, gdzie spędził cały okres drugiej wojny światowej, m. in. w obozie dla internowanych w Valenii de Munte. Prawdopodobnie w r. 1945 powrócił do kraju i zamieszkał, pod przybranym nazwiskiem Ogrodziński, pod Radomiem. Zmarł w szpitalu radomskim 7 III 1948. M. był odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami (1931) i Krzyżem Virtuti Militari (1933). Był dwukrotnie żonaty: najpierw z Anną Szukiewicz, czynną w PPS, później z Leontyną Zakrzewską, również działaczką PPS, członkiem Lubelskiego OKR. Z pierwszego małżeństwa pozostawił córki: Klarę, Barbarę i Marię, oraz syna Stanisława, a z drugiego – syna Wojciecha i córkę Zofię.

Giza S., Wycech Cz., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1961 (druki zwarte), W. 1964; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; taż, Materiały do bibliografii 1918–39; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; W. Enc. Powsz., (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Album – skorowidz Senatu i Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz Sejmu Śląskiego. Kadencja 1935–40, [Kr. 1936] s. 194, 224 (fot.); Mościcki–Dzwonkowski, Parlament Rzpltej Pol. 1919–27, (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, (fot.); Rzepecki T., Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 1919 r., P. 1920 s. 152 (fot.), 155, 278; [Zieleniewski L.] Scriptor, Sejm i Senat 1935–40, W. 1936 (fot.); tenże, Sejm i Senat 1938–43, W. 1939 (fot.); – Arski S., My Pierwsza Brygada, Wyd. 2, W. 1963; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939, W. 1963; Holzer J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917–1919, W. 1962; Honowski F., Parlament i rząd w Polsce niepodległej. Rok 1918, W. 1938; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919–1939, „Z Pola Walki” 1969 nr 4; Kalendarz Robotniczy PPS na r. 1921, W. 1921 s. 145–7, 151; Karwacki W. L., Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy 1906–1918, Ł. 1964; Krzykała S., Rady Delegatów na Lubelszczyźnie 1918–1920, L. 1968 s. 101, 157, 199, 204, 225, 236, 246, 257, 259; Księga jubileuszowa PPS, W. 1933; Księga pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 90–5, 189, 230, 262; Leinwand A., Pogotowie Bojowe i Milicja Ludowa w Polsce 1917–1919, W. 1972; tenże, Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919–1920, W. 1964; Najnowsze Dzieje Polski. Mater. i studia z okresu 1914–1939, W. 1963 VI 292; O co walczył dla ludu w sejmie nasz poseł towarzysz M. M. [Wojtek] [L. 1924?]; Radek S. A., Rewolucja w Zagłębiu Dąbrowskiem 1894–1905–1914, Sosnowiec 1929 s. 99–100, 103, 116; Rawicz J., Doktor Łokietek i Tata Tasiemka, W. 1968 (fot.); Tomicki J., Norbert Barlicki, W. 1968; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 II; Dąbski J., Pół wieku wspomnień, Kat. 1960 s. 47, 50, 51, 53; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–4 II–III; Kwapiński J., Moje wspomnienia 1904–1939, Paryż 1965 s. 156–8; Łańcucki S., Wspomnienia, W. 1957 s. 267–8; Łęczycki F., Mojej ankiety personalnej punkt 35, W. 1969; Piłsudska A., Wspomnienia, Londyn 1960; Polska Organizacja Wojskowa. Szkice i wspomnienia, Pod red. J. Stachiewicza i W. Lipińskiego, W. 1930; Posłowie rewolucyjni w Sejmie (lata 1920–1935), Wybór przemówień, interpelacji i wniosków, W. 1961; Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918–1919. Materiały i dokumenty, W. 1962–5 I–II; Sochacki J., Socjalfaszystowscy mordercy. O bojówkach PPS, W. 1928 s. 8–9, 20, 45, 48; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970 (tu mylnie jako Wojciech M.); Uziembło W., Wspomnienia 1900–1939, W. 1965; Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej, Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1971; Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce W. 1919 s. 27–8, 38–48, 51; – „Front Robotn.” 1931 nr 1 s. 5, 11, nr 3 s. 11, nr 22 s. 6, 8, 1933 nr 17 s. 7, 1934 nr 2 s. 5, 11, nr 3 s. 6, 1936 nr 48 s. 2, nr 60 s. 1–2, nr 62/3 s. 7; „Front Robotn. Śląska i Zagłębia” 1932 nr 2 s. 1, 1935 nr 20 s. 1, 1936 nr 23 s. 5, nr 25 s. 1, 1937 nr 9 s. 2; „Kron. Ruchu Rewol w Pol.” 1935 nr 3 s. 154, 1937 nr 3 s. 185, nr 4 s. 220, 223, 229, 1938 nr 4 s. 210, 233, 234, 239, 244; „Niepodległość” T. 5: 1931–2, T. 6: 1932, T. 10: 1934, T. 14: 1936; „Przedświt” 1929 nr 12 s. 1, nr 33 s. 4, nr 322 s. 4, 1930 nr 81 s. 4, nr 153 s. 1, nr 276 s. 2, nr 289 s. 3, nr 314 s. 1, 1931 nr 28 s. 1, nr 38 s. 1; „Przegl. Hist.” T. 49: 1958 s. 549, 555, 561, 563; „Robotnik” 1919–28; „Z Pola Walki” 1958, 1960, 1961, 1962, 1965, 1967, 1968, 1970; – AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, 4852 k. 12, 50; Arch. Państw. w W.: Płocki Gubernialny Zarząd Żandarmerii, 18 k. 51v., 40 k. 47; Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa M-ego nr 3779, Arch. J. Moraczewskiego, 71/I–280 k. 48–50, 184–90, 71/I–281 k. 517; Centr. Arch. Wojsk.: Akta Krzyża Virtuti Militari, VM–25–1842 (kwestionariusz personalny M-ego z 23 VIII 1933); – Informacje Andrzeja Czystowskiego, Ryszarda Deperasińskiego i Jerzego Pająka.

Bogdan Gadomski